Enamel คืออะไร เหมือนว่าคำ ๆ นี้ จะไม่มีคำแปลที่ตรงกับความหมายอย่างครบถ้วนได้อย่างสั้นๆ
ไม่มีแม้คำจำกัดความที่ชัดเจนเสียด้วยซ้ำ มีเพียงคำอธิบายที่ทำให้เราเข้าใจความหมายของมัน
ตามความเข้าใจของเราๆทั้งหลาย เราก็จะนึกถึงมันในรูปของ ช้อนวัด และจานสังกะสีที่ใช้กันอย่างแพร่หลายในยุคหนึ่ง
ยุคที่ผู้เขียนเด็กๆ มันแพร่หลายจริงจัง ขนาดที่ว่ามีอยู่ในทุกครัวเรือน เครื่องครัวเหล่านั้นเมื่อใช้ไปสักระยะหนึ่ง มีการตกกระแทก มีการกะเทาะ จะเห็นเนื้อโลหะด้านในเป็นสังกะสีคมๆ และเป็นสนิมในเวลาต่อมา นั่นคือ Enamel ในความทรงจำของคนไทยทั่วไป
แม้ว่า Enamel ในความทรงจำของพวกเราจะรู้สึกว่ามันนานมาก จนเหลือเป็นภาพจำจางๆ แต่นั่นก็ยังไม่ได้เศษเสี้ยวของ Enamel ชิ้นแรกที่เกิดขึ้นบนโลกใบนี้
ก่อนอื่นขออธิบายความหมายของ Enamel ให้เข้าใจตรงกันก่อน เพราะมีการตีความของคำว่า Enamel ไปได้หลายอย่าง
-Enamel ในบทความนี้ไม่ได้หมายถึง “เคลือบฟัน” อย่างที่ Google Translate แปลไว้
-Enamel เป็นการเคลือบส่วนประกอบของดิน บนพื้นผิวโลหะชนิดต่างๆ แล้วนำไปเผาที่อุณหภูมิสูง จนส่วนประกอบของดินมีความแกร่งติดอยู่บนผิวโลหะ
-โลหะที่ใช้เป็นพื้นผิวในการเคลือบ มีได้หลายชนิด ไม่ได้มีเพียงสังกะสีเท่านั้น
ดูไปแล้ว Enamel มีความแตกต่างจากเซรามิกส์ทั่วไปเพียงมีโลหะด้านในเป็นส่วนประกอบ หรือเป็นโครงร่างเท่านั้นเอง
อย่างที่เรารู้กันว่า มนุษย์ได้ใช้เครื่องปั้นดินเผา หรือเซรามิกส์ และโลหะต่างๆในการดำรงชีพมาอย่างยาวนาน ดังนั้น การทำ Enamel จึงเป็นการคิดค้นที่ต่อยอดมาจากวัสดุ 2 อย่างดังกล่าวนั่นเอง
ต้นกำเนิดของมันนั้น หลายคนคงนึกภาพไม่ออกแน่ หากไม่มีการขุดค้นสิ่งของโบราณที่ ไซปรัส (Cyprus) ซึ่งเชื่อว่าเกาะในทะเลเมดิเตอร์เรเนี่ยนแห่งนี้ได้รับอิทธิพลมาจากกรีกโบราณ ในยุคอารยธรรมไมซีนี่ (Mycenae)
สิ่งที่ขุดพบ และยืนยันได้แน่นอนชัดเจนว่าเป็น Enamel คือแหวนทองคำ 6 วง ในหลุมฝังศพ โดยพบว่ามีการใช้ส่วนประกอบของดินเผาแคลือบอยู่บนผิวทองคำตรงที่เป็นหัวแหวน แทนการใช้พลอย และไม่ใช่การนำดินเผามาวางบนหัวแหวนแบบธรรมดา แต่มีการเผาจนเนื้อดินและเนื้อทองคำประสานกันแน่น และนั่นคือ Enamel ที่นักโบราณคดีขุดค้น และยืนยันได้ว่ามันเกิดขึ้นในช่วง 1400 ปีก่อนคริสต์ศักราช นอกจากนี้ ยังมีการขุดพบเครื่องมือ เครื่องใช้อีกหลายชิ้น ตามๆกันมา เช่นต่างหู ไม้เท้า คทา เป็นต้น
แต่ในความเป็นจริงแล้ว มีสิ่งของบางชิ้นที่คาดว่าเป็น Enamel เกิดขึ้นในยุคก่อนหน้านั้น แต่ไม่มีการยืนยันได้อย่างชัดเจน อาจจะเป็นเพราะมีการแตกหักเสียหาย มีความไม่สมบูรณ์ หรือไม่ชัดเรื่องการใช้ดินเผามาเกาะไว้กับโลหะก่อนหรือเป็นการเผาดินไปพร้อมกับโลหะ ซึ่งความไม่ชัดเจนนี้นักโบราณคดียังไม่ถือว่ามันเป็น Enamel
ขนาดว่าไม่นับ รวมไปถึงไม่นับสิ่งที่ยังขุดหาไม่เจอ ซึ่งอาจจะเก่ากว่านี้ก็ได้ Enamel ยังเดินทางมาได้ 3 พันกว่าปี โดยมีการประมาณคร่าวๆว่า Enamel น่าจะเกิดขึ้นสัก3-5 พันปีที่แล้ว แต่แพร่หลายในยุคที่อารยธรรมไมซีนี่รุ่งเรือง โดยอารยธรรมไมซีนี่ถือเป็นหนึ่งในรุ่งเรืองของกรีกโบราณในช่วง 1650 - 1100 ก่อนคริสต์ศักราช ยืนยันได้จากมีการค้นพบบันทึกไลเนียร์บี ซึ่งเป็นบันทึกที่เขียนบนดิน (เท่าที่หาข้อมูลบอกว่าเป็นบันทึกที่เขียนบนดินเหนียว แต่ผู้เขียนกลับคิดว่ามันน่าจะเป็นดินเผามากกว่า ถึงได้อยู่รอดมาเป็นพันๆปี) ในบันทึกไลเนียร์บีนั้นบอกเล่าความรุ่งเรืองในหลายๆด้านของอาณาจักกรีกโบราณ
ในความรุ่งเรืองนั้น ย่อมมีความขัดแย้งจากอาณาจักรอื่นๆ เป็นสาเหตุให้เกาะบนทะเลเมอดิเตอร์เรเนี่ยนอย่างไซปรัสจึงกลายเป็นศูนย์รวมที่มีของแปลกๆมากมายอย่างเหลือเชื่อ
เชื่อกันว่าผู้คนที่เข้าไปอยู่บนเกาะไซปรัสนอกจากชนพื้นเมืองแล้ว ยังมีนักกวี นักคิด ศิลปิน ช่างฝีมือหลากหลายแขนง รวมถึงผู้ลี้ภัยทางการเมืองหนีไปหาความสงบสุข และความรุ่งเรืองบนเกาะนั้นเป็นจำนวนมาก จนกลายเป็นการรวมตัวของปัจเจกชนที่คิดนอกกรอบจากความคิด ความเชื่อเดิม ๆ ทำให้มีการพัฒนาในทุกๆด้าน จึงไม่แปลกว่าจะมีศิลปะ และสิ่งประดิษฐ์ตกค้างให้ขุดค้นพบอยู่มากมาย รวมถึง Enamel ที่เราสนใจด้วย
ไหนๆก็แวะออกทะเลนอกเรื่อง Enamel ไปแล้ว ขออนุญาตเลยเถิดไปมหาสมุทรเมดิเตอร์เรเนี่ยนกันอีกสักนิด เป็นเรื่องราวของเกาะไซปรัส ที่มีการรับวัฒนธรรมมาจากหลายด้าน
ถ้าได้เห็นแผนที่แล้วจินตนาการไม่ยาก ด้วยทำเลที่ตั้งเหมือนจะเป็นจุดพักสำคัญในการเดินเรือข้ามไป ข้ามมาบนทะเลเมดิเตอร์เรเนี่ยน อยู่ในอาณาเขตที่มีการแผ่ขยายของวัฒนธรรมกรีก และอิยิปต์
ตรงจุดนี้เป็นทั้งข้อดีและข้อเสีย คือรับได้ทุกด้าน และประเทศรอบด้านก็อยากได้เป็นเจ้าของ จึงมีเรื่องแปลกๆสำหรับคนไทยอย่างหนึ่งคือ เกาะไซปรัสหรือสาธารณรัฐไซปรัส ไม่มีเพลงชาติเป็นของตัวเอง
อาศัยเพลงชาติของกรีซ และตุรกีเป็นเพลงชาติของไซปรัสเพราะคนส่วนใหญ่ของประเทศมาจาก 2 เชื้อสาย และในภายหลังเหลือเพียงเพลงขาติกรีซ เพราะชาวไซปรัสเชื้อสายตุรกี ได้แยกการปกครองออกไป
ยาวไปแล้วกับไซปรัส เขียนมากกว่านี้น่าจะมีคนอยากไปเที่ยวไซปรัสแน่ๆ
เอาเป็นว่านี่เป็นเกร็ดที่มาที่ไป และปัจจุบันของสถานที่ค้นพบ Enamel ในยุคโบราณที่สุด
ถือเป็นยุครุ่งเรืองครั้งแรกของ Enamel ซึ่งจะเห็นได้ว่า Enamel ที่เราเคยเข้าใจว่าเป็นดินเผาที่เคลือบอยู่บนสังกะสีนั้น แรกเริ่มเดิมที มันเคลือบอยู่บนโลหะมีค่าอย่าง ทอง เงิน ทองแดง ทองเหลืองและใช้เป็นเครื่องประดับ เครื่องตกแต่ง มากกว่าการใช้เป็นเพียงเครื่องครัว
ในตอนที่ 2 จะกล่าวถึงยุครุ่งเรืองของ Enamel ในเชิงอุตสาหกรรม ซึ่งเป็นต้นกำเนิด ช้อนวัด จานสังกะสี ที่เราได้เคยเห็น และหลายๆคนได้เคยใช้กัน โปรดติดตามตอนต่อไป
เรียบเรียงโดย ข้าวขาว @ชมรมเท้ากีบ
สิงหาคม 2021
Refer:
http://www.vam.ac.uk/content/articles/h/history-of-cloisonne-enamels-in-japan-1838-1871/
https://encyclopedia.pub/revision/11460/v1
https://www.vea.org.uk/history-of-vitreousenamel/
https://www.ganoksin.com/article/earliest-cloisonne-enamels/